Gìn giữ hòa bình là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về gìn giữ hòa bình

Gìn giữ hòa bình là một hình thức can thiệp quốc tế nhằm ngăn ngừa tái diễn xung đột, bảo vệ dân thường và hỗ trợ các tiến trình hòa bình trong những khu vực bị ảnh hưởng bởi chiến tranh hoặc bạo lực vũ trang. Khác với các hoạt động quân sự thuần túy, gìn giữ hòa bình không nhằm tiêu diệt kẻ thù mà hướng đến ổn định chính trị, hỗ trợ pháp quyền và khôi phục niềm tin giữa các bên tham chiến. Đây là một công cụ quan trọng trong hệ thống an ninh tập thể toàn cầu.

Theo định nghĩa của Liên Hợp Quốc, gìn giữ hòa bình bao gồm các hoạt động dân sự, quân sự và cảnh sát, được triển khai dựa trên sự đồng thuận và trung lập, nhằm thực hiện các nhiệm vụ như giám sát lệnh ngừng bắn, hỗ trợ bầu cử, bảo vệ nhân đạo, huấn luyện lực lượng an ninh địa phương, và giúp các quốc gia tái thiết sau chiến tranh. Mục tiêu tối hậu là tạo điều kiện cho các tiến trình chính trị bền vững.

Các sứ mệnh gìn giữ hòa bình có thể được thực hiện dưới nhiều hình thức, nhưng nổi bật nhất là các phái bộ của Liên Hợp Quốc, được phê chuẩn bởi Hội đồng Bảo an. Tính đến năm 2024, hơn 70 sứ mệnh gìn giữ hòa bình của LHQ đã được triển khai tại hơn 40 quốc gia. Ngoài ra, một số tổ chức khu vực như Liên minh châu Phi (AU), Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu (OSCE) cũng tham gia triển khai hoạt động gìn giữ hòa bình theo các khuôn khổ riêng.

Phân biệt gìn giữ hòa bình với kiến tạo và áp đặt hòa bình

Gìn giữ hòa bình thường bị nhầm lẫn với các thuật ngữ như “áp đặt hòa bình” (peace enforcement) và “kiến tạo hòa bình” (peacebuilding). Tuy nhiên, ba hình thức này có bản chất và mục tiêu khác nhau. Áp đặt hòa bình là hành động quân sự cưỡng chế, thường không cần sự đồng thuận của các bên tham chiến, nhằm chấm dứt xung đột vũ trang. Trong khi đó, kiến tạo hòa bình là quá trình dài hạn nhằm tái thiết và tái hòa nhập xã hội sau xung đột.

Điểm khác biệt chính của gìn giữ hòa bình là:

• Phải có sự đồng thuận của các bên tham chiến
• Lực lượng gìn giữ hòa bình giữ vị trí trung lập, không can thiệp vào tiến trình chính trị trừ khi được ủy quyền
• Chỉ sử dụng vũ lực trong trường hợp tự vệ hoặc bảo vệ dân thường theo ủy quyền của LHQ

Bảng dưới đây tổng hợp sự khác biệt giữa ba hình thức:

Tiêu chí	Gìn giữ hòa bình	Áp đặt hòa bình	Kiến tạo hòa bình
Mức độ can thiệp	Trung lập, giám sát	Quân sự, cưỡng chế	Dân sự, cấu trúc
Yêu cầu đồng thuận	Có	Không cần	Thường có
Thời điểm triển khai	Trong hoặc ngay sau xung đột	Trong giai đoạn xung đột	Sau xung đột

Nguyên tắc cơ bản của hoạt động gìn giữ hòa bình

Liên Hợp Quốc đã xác lập ba nguyên tắc cốt lõi điều hành mọi sứ mệnh gìn giữ hòa bình quốc tế. Những nguyên tắc này được trình bày trong tài liệu UN Capstone Doctrine và được áp dụng trong mọi tình huống, bất kể quy mô hay đặc điểm địa chính trị của khu vực thực thi.

Ba nguyên tắc gồm:

1. Đồng thuận: Hoạt động gìn giữ hòa bình chỉ được triển khai khi có sự đồng thuận từ các bên chính của xung đột, nhằm đảm bảo tính hợp pháp và khả năng hợp tác.
2. Tính trung lập: Lực lượng gìn giữ hòa bình không đứng về bên nào trong xung đột, không thiên vị về chính trị, quân sự hoặc sắc tộc.
3. Hạn chế sử dụng vũ lực: Chỉ được sử dụng vũ lực trong trường hợp tự vệ, bảo vệ dân thường, hoặc theo ủy quyền rõ ràng của Hội đồng Bảo an.

Vi phạm bất kỳ nguyên tắc nào trong số này có thể dẫn đến sự đổ vỡ của sứ mệnh, mất niềm tin từ người dân địa phương, và có thể dẫn tới việc các bên tham chiến quay trở lại đối đầu quân sự.

Ngoài ba nguyên tắc chính, còn có các giá trị phụ trợ như tôn trọng văn hóa địa phương, không can thiệp vào chủ quyền quốc gia nếu không có ủy quyền cụ thể, và duy trì tính minh bạch trong báo cáo và chỉ huy tác chiến.

Lịch sử phát triển các hoạt động gìn giữ hòa bình

Sứ mệnh gìn giữ hòa bình đầu tiên của Liên Hợp Quốc là UNTSO (Tổ chức Giám sát ngừng bắn của Liên Hợp Quốc), được thành lập vào năm 1948 để giám sát lệnh ngừng bắn giữa Israel và các nước Ả Rập sau cuộc chiến tranh Ả Rập – Israel. Sứ mệnh này vẫn còn hoạt động đến ngày nay, cho thấy tính chất lâu dài và linh hoạt của gìn giữ hòa bình trong những khu vực xung đột kéo dài.

Trong Chiến tranh Lạnh, phần lớn các sứ mệnh gìn giữ hòa bình mang tính giám sát đơn thuần. Tuy nhiên, kể từ sau năm 1989, hoạt động này mở rộng đáng kể về quy mô và chức năng. Các phái bộ không chỉ giám sát hòa bình mà còn hỗ trợ xây dựng thể chế, cải cách tư pháp, và hồi phục kinh tế sau chiến tranh. Ví dụ, phái bộ tại Nam Sudan (UNMISS) không chỉ bảo vệ dân thường mà còn hỗ trợ quá trình chuyển tiếp chính trị và tái thiết quốc gia.

Sự phát triển này được phản ánh qua các con số:

Thập niên	Số sứ mệnh được triển khai	Số nhân lực trung bình
1950s–1970s	5–10	<5.000
1990s	15+	20.000+
2010s–2020s	12–16	80.000–100.000

Ngoài ra, các hoạt động gìn giữ hòa bình hiện nay ngày càng có sự tham gia đa quốc gia. Gần 120 quốc gia đóng góp binh sĩ và cảnh sát cho các phái bộ của Liên Hợp Quốc, trong đó có nhiều quốc gia đang phát triển như Bangladesh, Rwanda, Nepal, và Việt Nam.

Các loại hình sứ mệnh gìn giữ hòa bình

Hoạt động gìn giữ hòa bình không phải là một mô hình đồng nhất mà bao gồm nhiều loại hình nhiệm vụ khác nhau, tùy thuộc vào mục tiêu chính trị và đặc điểm xung đột tại địa phương. Các loại hình chính có thể được phân chia dựa theo phạm vi can thiệp và thành phần lực lượng triển khai.

Một số loại hình sứ mệnh tiêu biểu:

• Giám sát ngừng bắn: Triển khai lực lượng quan sát viên quân sự không vũ trang để theo dõi việc tuân thủ thỏa thuận ngừng bắn (ví dụ: UNMOGIP tại Ấn Độ và Pakistan).
• Bảo vệ dân thường: Thiết lập các khu vực an toàn, hộ tống người dân, và can thiệp trong tình huống bị đe dọa vũ trang (ví dụ: UNMISS tại Nam Sudan).
• Hỗ trợ quá trình chính trị: Đồng hành cùng các bên trong tiến trình hòa đàm, tổ chức bầu cử và xây dựng thể chế (ví dụ: MONUSCO tại Cộng hòa Dân chủ Congo).
• Rà phá bom mìn và giải giới: Gỡ bỏ vật liệu nổ và thu hồi vũ khí từ các nhóm vũ trang (ví dụ: UNMAS hỗ trợ tại Afghanistan, Iraq, Mali).

Bảng dưới đây minh họa các nhiệm vụ chính theo từng loại hình:

Loại hình	Nhiệm vụ chính	Ví dụ
Quan sát quân sự	Giám sát ngừng bắn, đường biên giới	UNTSO, UNMOGIP
Sứ mệnh đa chức năng	Bảo vệ dân thường, hỗ trợ tái thiết	UNMISS, MINUSMA
Sứ mệnh bầu cử	Giám sát và hỗ trợ tổ chức bầu cử	UNAMET (Đông Timor)

Tổ chức và tài trợ cho các sứ mệnh gìn giữ hòa bình

Các sứ mệnh gìn giữ hòa bình của Liên Hợp Quốc được quản lý và điều phối bởi Cục Hoạt động Gìn giữ Hòa bình (DPO). Quyết định triển khai một phái bộ phải được Hội đồng Bảo an thông qua, với sự đồng thuận của ít nhất 9/15 thành viên và không bị phủ quyết bởi 5 thành viên thường trực.

Ngân sách cho các sứ mệnh này được phân bổ riêng biệt với ngân sách thông thường của Liên Hợp Quốc. Trong năm tài khóa 2023–2024, tổng ngân sách cho gìn giữ hòa bình đạt khoảng 6,45 tỷ USD. Các quốc gia thành viên đóng góp tài chính theo tỷ lệ đã được quy định, với năm nước đóng góp nhiều nhất bao gồm:

1. Hoa Kỳ (~27.89%)
2. Trung Quốc (~15.21%)
3. Nhật Bản (~8.03%)
4. Đức (~6.11%)
5. Vương quốc Anh (~5.79%)

Ngoài tài chính, một yếu tố cốt lõi là lực lượng triển khai. Hơn 120 quốc gia đã và đang cung cấp binh sĩ, cảnh sát và nhân viên dân sự. Các nước như Bangladesh, Nepal, Rwanda, và Ethiopia hiện là những quốc gia đóng góp quân số lớn nhất.

Hiệu quả và thách thức của hoạt động gìn giữ hòa bình

Nghiên cứu thực chứng cho thấy các sứ mệnh gìn giữ hòa bình có tác động tích cực đáng kể đến việc giảm thiểu xung đột. Theo báo cáo của RAND Corporation, xác suất tái diễn chiến tranh dân sự giảm rõ rệt khi có sự hiện diện của lực lượng gìn giữ hòa bình, đặc biệt nếu lực lượng này có quy mô lớn và thời gian hiện diện đủ dài.

Một mô hình kinh tế lượng thường được sử dụng để đo lường hiệu quả như sau:

$P(recurrence) = \frac{1}{1 + e^{-(\alpha + \beta_1 \cdot peacekeeping + \beta_2 \cdot conflict\_duration + \beta_3 \cdot external\_support)}}$

Tuy nhiên, các sứ mệnh này cũng đối mặt với nhiều thách thức như:

• Thiếu nguồn lực tài chính và nhân lực
• Hạn chế về quyền hạn sử dụng vũ lực
• Mâu thuẫn lợi ích giữa các thành viên Hội đồng Bảo an
• Vấn đề đạo đức và lạm dụng trong một số sứ mệnh (ví dụ: tại Haiti, Cộng hòa Trung Phi)

Liên Hợp Quốc đã ban hành nhiều biện pháp kiểm soát nội bộ nhằm xử lý vi phạm, tăng cường đào tạo nhân quyền và tăng tính minh bạch trong chỉ huy.

Vai trò của Việt Nam trong hoạt động gìn giữ hòa bình

Việt Nam chính thức tham gia các hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên Hợp Quốc từ năm 2014, đánh dấu bước tiến chiến lược trong chính sách đối ngoại chủ động và hội nhập. Tháng 6/2014, hai sĩ quan đầu tiên được cử tới làm nhiệm vụ tại Phái bộ UNMISS ở Nam Sudan.

Đến nay, Việt Nam đã triển khai thành công Bệnh viện Dã chiến Cấp 2 số 1, 2, 3, 4 tại Nam Sudan và cử các sĩ quan tham mưu, sĩ quan liên lạc, quan sát viên quân sự tham gia nhiều phái bộ khác nhau. Năng lực chuyên môn, thái độ chuyên nghiệp và sự hợp tác của lực lượng Việt Nam đã được cộng đồng quốc tế ghi nhận.

Một số mốc nổi bật:

Năm	Sự kiện
2014	Gửi sĩ quan đầu tiên đến Nam Sudan
2018	Triển khai Bệnh viện Dã chiến Cấp 2 số 1
2020–2022	Tham gia đầy đủ 4 Bệnh viện Dã chiến

Việt Nam hiện đang hướng tới việc mở rộng phạm vi tham gia, bao gồm lực lượng cảnh sát gìn giữ hòa bình và nhân viên dân sự chuyên trách, đồng thời tiếp tục xây dựng Trung tâm Huấn luyện Gìn giữ Hòa bình đạt chuẩn quốc tế.

Triển vọng và cải cách trong gìn giữ hòa bình

Trong bối cảnh toàn cầu biến động nhanh, các hoạt động gìn giữ hòa bình cũng cần thích ứng với những mối đe dọa mới như chủ nghĩa khủng bố xuyên quốc gia, biến đổi khí hậu, di cư cưỡng bức và tấn công mạng. Điều này đòi hỏi cải cách toàn diện trong phương thức vận hành, phối hợp và triển khai lực lượng.

Năm 2018, Tổng thư ký Liên Hợp Quốc António Guterres đã khởi xướng Sáng kiến “Hành động vì Gìn giữ Hòa bình” (A4P), nhấn mạnh 8 ưu tiên cải cách, bao gồm:

• Tăng cường cam kết chính trị từ các quốc gia thành viên
• Cải thiện hiệu quả hoạt động và hiệu suất lực lượng
• Tăng sự tham gia của phụ nữ trong các phái bộ
• Thúc đẩy hợp tác với các tổ chức khu vực

Tương lai của gìn giữ hòa bình sẽ phụ thuộc vào khả năng thích ứng với môi trường an ninh phức tạp và khả năng khôi phục niềm tin từ người dân bản địa. Điều đó không thể đạt được nếu thiếu cải cách sâu rộng, minh bạch và tôn trọng các giá trị cốt lõi đã làm nên thành công của gìn giữ hòa bình trong hơn bảy thập kỷ qua.

Tài liệu tham khảo

1. United Nations Peacekeeping - What is Peacekeeping?
2. United Nations - Capstone Doctrine
3. Action for Peacekeeping (A4P)
4. RAND Corporation - The Effectiveness of Peacekeeping
5. UN Peacekeeping - Statistics
6. Phái đoàn Thường trực Việt Nam tại Liên Hợp Quốc
7. Fortna, V. P. (2008). Does Peacekeeping Work? Shaping Belligerents’ Choices after Civil War. Princeton University Press.
8. Doyle, M. W., & Sambanis, N. (2006). Making War and Building Peace. Princeton University Press.